Τι το τόσο «τρομερό» είχε ο Ιβάν ο Τρομερός

Η παγκόσμια ιστορία έχει δυστυχήσει να δει ανήκουστες θηριωδίες και τα ονόματα εδώ είναι δηλωτικά, συνώνυμα λες του μαζικού εγκλήματος.

Τζένγκις Χαν και Βλαντ ο Παλουκωτής άφησαν πολύ βαριά την κληρονομιά τους σε όρους τρόμου και θανάτου, κανείς τους όμως δεν είχε πάρει την προσωνυμία «Τρομερός».

Η αμφίβολη τιμή ανήκει στον μεσαιωνικό τσάρο Πασών των Ρωσιών, Ιβάν Δ’ Βασιλίεβιτς, που κέρδισε με το αιματοβαμμένο σπαθί του να μείνει στην ιστορία ως Ιβάν ο Τρομερός.

Και ο πίνακας του ρώσου ρεαλιστή ζωγράφου Μιχαήλ Κονσταντίνοβιτς Κλοντ (1832–1902) με τίτλο «Ο Ιβάν ο Τρομερός και τα φαντάσματα των θυμάτων του» λειτουργεί ως η καλύτερη ίσως εισαγωγή για το ποιος ήταν ο ανηλεής μονάρχης που κατατρύχεται από τα πνεύματα των πολλών, πάρα πολλών, θυμάτων του.

Κι όλα αυτά από έναν άνθρωπο που δεν ξεκίνησε τη βασιλεία του ως αιμοσταγής τύραννος, κάθε άλλο.

Ήταν όμως αυτά τα «ακραία ξεσπάσματα βίας», όπως τα ονομάζουν γλαφυρά οι ιστορικοί, που θα του έφερναν την τρομακτική προσωνυμία.

Ο Ιβάν ίσως ήταν Τρομερός από παιδί

Ως Ιβάν Δ’ Βασιλίεβιτς γεννήθηκε το 1530 στο Μεγάλο Δουκάτο της Μοσχοβίας και η μοίρα τον προόριζε πάντα να ηγεμονεύσει. Ήταν γιος του Ιβάν Γ’ Βασιλίεβιτς, του επονομαζόμενου και «Μέγα», γεγονός που τον έχρισε από τα γεννοφάσκια του διάδοχο του θρόνου.

Ο μέγας δούκας πέθανε όταν ο Ιβάν ήταν μόλις 3 ετών, κι έτσι πήρε νωρίς-νωρίς το δαχτυλίδι της διαδοχής, έπρεπε όμως να ενηλικιωθεί για να κυβερνήσει. Ως αντιβασιλέας λειτουργούσε η μητέρα του, πέθανε όμως κι αυτή 5 χρόνια μετά, αφήνοντας μια σειρά από επιτρόπους να καλοβλέπουν το στέμμα.

Εδώ εντοπίζουν οι ιστορικοί το μεγαλύτερο δεινοπάθημα της ζωής του. Μικρός και άγουρος, περιστοιχιζόταν από διψασμένους για εξουσία βογιάρους, που έφτασαν να αμφισβητούν ανοιχτά τη διαδοχή του. Ακόμα και χωρίς φαγητό τον άφηναν, μιας και ένας ενδεχόμενος θάνατός του θα λειτουργούσε ανέλπιστα καλά στα σχέδιά τους.

Οι βογιάροι, οι ευγενείς φεουδάρχες της Μοσχοβίας, ήταν τόσο δολοπλόκοι και συνωμότες που ο μικρός μεγάλωσε μαθαίνοντας να τους μισεί. Κινδύνευε εξάλλου η ζωή του από τις δολοφονικές πλεκτάνες τους και οι ίντριγκες της αυλής διαδραμάτισαν σίγουρα κεφαλαιώδη ρόλο στη σφυρηλάτηση της τουλάχιστον περίπλοκης προσωπικότητάς του.

Όσο οι έριδες της ανώτερης τάξης εκφύλιζαν το άλλοτε μεγαλοπρεπές βασίλειο του νεαρού πρίγκιπα, εκείνος εμφάνιζε τα πρώτα ξεσπάσματα οργής. Από τα μικράτα του έμαθε να είναι καχύποπτος με όλους, ζώντας χρόνια και χρόνια σε καθεστώς ψυχικής κακοποίησης.

Αναφορές τον φέρουν να βασανίζει ζώα από παιδί και να μη χάνει ευκαιρία να δείξει τα σκοτάδια της ψυχής του, αν και αυτά θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι συκοφαντικές διαδόσεις των μνηστήρων του θρόνου.

Ο Ιβάν μεγάλωσε πάντως μισώντας τους ευγενείς και σύντομα θα τους κυνηγούσε χωρίς οίκτο…

Γιατί όχι Ιβάν ο Μεγαλοπρεπής;

Το 1547, κλείνοντας τον 17ο χρόνο της ζωής του και με τις δολοπλοκίες για το στέμμα να μην έχουν αποδώσει καρπούς, ο Ιβάν στέφεται μέγας δούκας της Μοσχοβίας. Και τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής του είναι το λιγότερο πεφωτισμένα!

Παντρεύεται νωρίς-νωρίς και δείχνει πώς ακριβώς θέλει να κυβερνήσει το βασίλειό του: ειρηνικά και προοδευτικά. Και πραγματικά οι μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε κινούνταν στην κατεύθυνση της δικαιοσύνης και του εκσυγχρονισμού της χώρας. Τόσο σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης όσο και καθημερινότητας.

Το δουκάτο του απέκτησε το 1549 ένα μόνιμο σώμα συμβουλατόρων, μια πρώιμη και σχετικά αντιπροσωπευτική κυβέρνηση δηλαδή, για να τον συνδράμει στο ευρύ μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα. Το οποίο είναι ακραία προοδευτικό για τα μέτρα της εποχής.

Ο νεαρός κυβερνήτης διορίζει συμβούλια τοπικής αυτοδιοίκησης στις επαρχίες του δουκάτου, αναδιαμορφώνει τη φορολογία και προβαίνει σε μια μακρά σειρά από νομοθετικές ρυθμίσεις με θετικό πρόσημο. Τώρα ο φτωχός χωρικός έχει το δικαίωμα ακόμα και να εγκαταλείψει τον φεουδάρχη αφέντη του!

Αφού περιόρισε και τη δύναμη της αριστοκρατίας, υπάγοντάς τη κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του στέμματος, προέβη ακόμα και σε μετασχηματισμό της εκκλησιαστικής λειτουργίας, ρυθμίζοντας σε άλλη βάση τις σχέσεις κράτους-εκκλησίας.

Ήταν μια γόνιμη και παραγωγική περίοδος ειρήνης και περισσότερης δικαιοσύνης για όλους, συνθήκες που μετασχημάτισαν την τοπική κοινωνία. Ίσως τελικά δεν ήταν τόσο τρομερός, θα πει κανείς. Πριν το πει όμως, πρέπει να περιμένει…

Ο λαοφιλής Ιβάν Δ’ και η βασιλεία του τρόμου

Πριν δείξει ποιος είναι πράγματι, ο Ιβάν κατάφερε να επεκτείνει τα σύνορα του βασιλείου του. Ο στόχος του, σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, ήταν από την αρχή διττός: να αντισταθεί στη μογγολική Χρυσή Ορδή του Βόλγα και τα ταταρικά χανάτα της, από τη μία, αποκτώντας πρόσβαση στη Βαλτική Θάλασσα, από την άλλη.

Κι έτσι από το 1552-1566 τα στρατεύματά του διαλύουν τα χανάτα του Καζάν και του Αστραχάν, προσαρτώντας τα εδάφη τους στο Δουκάτο της Μοσχοβίας. Το κράτος του εκτείνεται πλέον από τα Ουράλια μέχρι και την Κασπία Θάλασσα στον νότο, δημιουργώντας ένα σημαντικό αμυντικό τείχος στις αδηφάγες ορέξεις των Μογγόλων.

Η εκστρατεία του στη Βαλτική απέτυχε όμως και είχε τους επιτρόπους του να κατηγορεί γι’ αυτό. Οι σύμβουλοί του τον πρόδωσαν, αυτομολώντας στον εχθρό και κατατροπώνοντας τις δυνάμεις του. Ο επεκτατισμός του Ιβάν ανακόπηκε μεν, όχι όμως χωρίς εκδίκηση.

Και η αλήθεια είναι πως η μανία του απλώθηκε κατά δικαίων και αδίκων. Η πεφωτισμένη δεσποτεία είναι πλέον παλιά ιστορία. Τώρα αρπάζει τα τσιφλίκια των ευγενών και τα μοιράζει στους αυλοκόλακες. Τώρα δημιουργεί μια μυστική και μαυροφορεμένη αστυνομία που δεν είναι εδώ για να τηρεί την τάξη, παρά για να κυνηγά όσους θεωρεί εσωτερικό εχθρό.

Αφού διαλύσει και την κυβέρνησή του, γίνεται πραγματικός τύραννος. Σπάει το κράτος του στα δυο. Το ένα διοικείται όπως και πριν, στο άλλο όμως είναι το απόλυτο αφεντικό, εγκαινιάζοντας μια δεσποτεία του τρόμου από αυτές που ελάχιστες φορές έχει καταγράψει η Ιστορία.

Οι βογιάροι, που τόσο μισούσε από μικρός, δεν θα γλιτώσουν από τη μανία του. Και όσο ένιωθε ότι χάνει τα λαϊκά ερείσματά του, τόσο πιο εκκεντρική θα γινόταν η συμπεριφορά του. «Έπνιξε τη Ρωσία, ή το μοσχοβίτικο Κράτος των Ρως, όπως ήταν τότε γνωστό, στο αίμα», παρατηρεί ρώσος ιστορικός…

Ιβάν ο Τρομερός ή καλύτερα Ιβάν ο Μοχθηρός

Από τη μανία του δεν γλίτωσαν ούτε οι ευγενείς ούτε ο κλήρος, ειδικά τα ανώτερα εκκλησιαστικά κλιμάκια. Την ίδια ώρα, στράφηκε και κατά του απλού λαού. Όπου οσμιζόταν απειθαρχία ή επαναστατικές τάσεις, έκαιγε ολόκληρες πόλεις και σκότωνε κατά χιλιάδες τους κατοίκους τους.

Η θηριωδία έγινε πλέον καθημερινότητα. Αναρίθμητοι ρίχνονταν στα μπουντρούμια και αυτοί μάλιστα ήταν οι τυχεροί. Οι περισσότεροι εκτελούνταν, συχνά με ανασκολοπισμό. Ούτε γυναίκες ούτε παιδιά δεν γλίτωναν από τη μανία του.

Από τη στιγμή που έχασε μάλιστα την πρώτη του τσαρίνα το 1560, τα πράγματα έγιναν για τον λαό του ακόμα χειρότερα. Ο τσάρος είχε πλέον συχνά και εντελώς παρανοϊκά ξεσπάσματα και σε καθένα από αυτά η χώρα θρηνούσε θύματα με το τσουβάλι.

Έτσι θα περνούσαν τα επόμενα 24 χρόνια, γεμάτα εκτοπισμούς, υφαρπαγές περιουσίας και αιματηρά γεγονότα που σήμερα τα αποκαλούμε εθνοκαθάρσεις. Η αυτοκρατορία του βυθίστηκε στο χάος και το αίμα και το μόνο σίγουρο είναι πως κανείς δεν ήταν ασφαλής.

Αν άλλαζαν οι ορέξεις του τσάρου, ήσουν εχθρός. Σε κατηγορούσαν για προδοσία, απείθεια ή ό,τι άλλο και με το τσαρικό φιρμάνι ανά χείρας σε οδηγούσαν στο απόσπασμα. Χιλιάδες πολίτες του Βασιλείου της Ρωσίας σφαγιάστηκαν, εκτοπίστηκαν και δολοφονήθηκαν μαζικά, με την οικονομική καταστροφή να καραδοκεί χρόνο με τον χρόνο.

Μήπως Ιβάν ο Τρελός;

Όσο η μυστική αστυνομία του επέτεινε τη μάστιγα που είχε επιφέρει στο εσωτερικό του βασιλείου του, στο εξωτερικό μετρούσε πλέον ήττες και πάλι ήττες. Γιατί ναι μεν έφτασε στην πολυπόθητη Σιβηρία, με την εξάπλωσή του στα δυτικά να κρίνεται υπερεπιτυχημένη, οι παλιοί εχθροί έκαναν όμως ό,τι ήθελαν στα εδάφη του.

Ταταρικά φύλα έφτασαν ακόμα και να λεηλατήσουν τη Μόσχα (1579) και οι άλλοι ξακουστοί εχθροί του, Πολωνοί, Λιθουανοί, Δανοί και Σουηδοί, ισοπέδωναν πόλεις και προσαρτούσαν εδάφη του σε κάθε επιδρομή τους.

Το άλλοτε κραταιό Βασίλειο της Ρωσίας έφτασε μια ανάσα από την πλήρη κατάρρευσή του, εκείνος όμως είχε άλλα να ασχοληθεί. Την οικογένειά του τώρα!

Τα βίαια ξεσπάσματά του δεν είχαν πλέον όμοιό τους, τώρα στρέφονταν ακόμα και κατά της ίδιας του της οικογένειας. Ο Ιβάν είχε τουλάχιστον έξι γυναίκες και κάποιες από αυτές δηλητηριάστηκαν μυστηριωδώς ή στάλθηκαν να ζήσουν σε μονές.

Μία από αυτές την ξυλοκόπησε μάλιστα αγρίως ενώ ήταν έγκυος, κάνοντάς τη να αποβάλει, ενώ μια δεύτερη την έπνιξε την αμέσως επομένη του γάμου τους.

Σειρά είχε κατόπιν ο γιος του, τον οποίο σκότωσε σε μια από τις διαβόητες μανιακές εκδηλώσεις του. Αν ήταν πραγματικά τρελός, όπως πιστεύει σήμερα μερίδα ιστορικών, δεν το ξέρουμε, ξέρουμε όμως πως είχε παρανοϊκές τάσεις και παραληρήματα μεγαλείου. Όπως στο διαβόητο περιστατικό με τον Καθεδρικό του Αγίου Βασιλείου, το ίδιο το σύμβολο σήμερα της Μόσχας.

Ο ναός χτίστηκε επί των ημερών του, για να πανηγυρίσει τη νίκη του απέναντι στο χανάτο του Καζάν. Και ενθουσιάστηκε τόσο με το περίτεχνο και πολύχρωμο κτίσμα που, όπως θέλει ο θρύλος, τύφλωσε τον αρχιτέκτονα για να μη μπορέσει έκτοτε να φτιάξει τίποτα τόσο λαμπρό.

Σήμερα ξέρουμε ότι αυτό δεν είναι αλήθεια, ο Πόστνικ Γιάκοβλεφ απέδωσε και άλλα αρχιτεκτονήματα αργότερα, η ιστορία θα μπορούσε ωστόσο κάλλιστα να είναι αληθινή. Δεν είχε τέτοιους ενδοιασμούς ο Ιβάν, έβλεπε παντού προδοσίες και πισώπλατα μαχαιρώματα και έβαζε τα πράγματα στη θέση τους.

Η τελευταία δεκαετία της βασιλείας του χαρακτηρίστηκε μάλιστα από ακόμα πιο άγρια βαρβαρότητα. Και η παραμικρή τώρα υπόνοια για κάποιον, ακόμα και μια λάθος λέξη, μπορούσε να σου εξασφαλίσει φριχτά βασανιστήρια και μαρτυρικό θάνατο.

Όταν πέθανε το 1584, βρήκαν στο σώμα του υψηλές συγκεντρώσεις υδραργύρου. Ίσως ήταν βαριά άρρωστος και έψαχνε θεραπεία. Ίσως πάλι να ήταν αλήθεια ότι έπαιρνε μέρος σε τελετές αλχημείας και να δηλητηριάστηκε. Κατά λάθος ή εσκεμμένα, ποιος να πει;

Μέχρι τότε η διαύγειά του είχε διολισθήσει εξάλλου στη φάρσα και ο Ιβάν ο Τρομερός δεν ήταν παρά σκιά του εαυτού του. Είχε καταληφθεί από την εμμονή του θανάτου, καλώντας πνευματικούς και μάγισσες από τα βάθη της αυτοκρατορίας του μπας και τον σώσουν από τον επικείμενο χαμό του.

Οι βαθιές ουλές που άφησε η αιματοβαμμένη διακυβέρνηση του πρώτου τσάρου Πασών των Ρωσιών δεν θα επουλώνονταν παρά έναν αιώνα αργότερα. Όσο για το «Τρομερός», κανείς δεν τον αποκάλεσε έτσι όσο ζούσε.

Η προσωνυμία δεν είναι γνωστό πότε προσκολλήθηκε στο όνομά του, σίγουρα όμως ήρθε μετά τον θάνατό του. Και ήρθε για να μείνει, περιγράφοντας μια εποχή όπου ο τρόμος που βασίλεψε ήταν πράγματι… τρομερός.