Το «άβατο», οι πύρινες νύχτες, οι φυλές και η ιστορία των Εξαρχείων

Τα Εξάρχεια είναι μία από τις κεντρικότερες γειτονιές της πρωτεύουσας και σε πολλές περιπτώσεις απασχολούν την επικαιρότητα, όχι πάντα θετικά, συγκεντρώνοντας τα φώτα της δημοσιότητας και τα πυρά της κριτικής.

Λίγους μήνες πριν η τότε υφυπουργός Προστασίας του Πολίτη, Κατερίνα Παπακώστα, είχε πει: «Για εμένα τα Εξάρχεια είναι μία ιστορική γειτονιά της Αθήνας, είναι κέντρο τέχνης και πολιτισμού, την οποία η δική μου πολιτική οπτική την βλέπει ως Μονμάρτη της πρωτεύουσας και όχι ως πολύπαθη περιοχή», προκαλώντας αντιδράσεις και σχόλια με τη μάλλον τολμηρή δήλωσή της.

Πέρα όμως από τον μύθο που τα καλύπτει, τι είναι στην πραγματικότητα τα Εξάρχεια;

Ο μπακάλης από την Κόνιτσα

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στην οδό Θεμιστοκλέους ένας Ηπειρώτης έμπορος άνοιξε ένα μεγάλο παντοπωλείο που έγινε γνωστό για τις χαμηλές τιμές και το λάδι. Το όνομά του Βασίλειος Έξαρχος έμελλε να «βαπτίσει» την περιοχή, που μέχρι τότε ονομαζόταν «Πιθαράδικα», καθώς από εκεί οι Αθηναίοι αγόραζαν πιθάρια για τα σπίτια τους.

Μετά την επανάσταση του 1821, πολλοί μάστορες από τις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και την Ήπειρο έφτασαν στην απελευθερωμένη Αθήνα, για να συμβάλλουν στην οικοδόμηση της πρωτεύουσας, έδωσαν ονόματα στην περιοχή που είχαν σχέση με την Επανάσταση. Γι’ αυτό σήμερα οι δρόμοι των Εξαρχείων έχουν ηρωικά ονόματα, όπως Τζαβέλλα, Μεσολογγίου, Μάνης, Ναυαρίνου, Βαλτετσίου, Δερβενίων, Ζαλόγγου, Νικηταρά, Μαυροκορδάτου, Γραβιάς, Κωλέττη.

Η πλατεία Εξαρχείων

Κάθε μεγαλούπολη που σέβεται τον εαυτό της οφείλει να έχει μία περιοχή λίγο διαφορετική από τις άλλες, περιοχή όπου τα πάθη υπερισχύουν της λογικής και που οι «φυλές» της αναζητούν κάτι πέρα από τα συνηθισμένα. Στο Βερολίνο είναι το Kreuzberg, στο Παρίσι η Μονμάρτη, στο Λονδίνο το Σόχο.

Η περιοχή της Αθήνας που συνδυάζει λίγο από τέχνη, λίγο από «επανάσταση», λίγο από ξεγνοιασιά και λίγο από τέχνη είναι τα Εξάρχεια. Και φυσικά με κέντρο την περίφημη πλατεία. Σε μια γωνιά της υπάρχει η Μπλε Πολυκατοικία, κάπως γκρίζα σήμερα, που κατασκευάστηκε πριν από 86 χρόνια. Στα διαμερίσματά της έχουν φιλοξενηθεί αρκετές προσωπικότητες από τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Για τους νοσταλγούς των ’90s η Μπλε Πολυκατοικία έχει υπάρξει σκηνικό και για την τηλεοπτική σειρά «Λόγω Τιμής».

Και βέβαια τα Εξάρχεια είναι γεμάτα από την τέχνη του δρόμου, τα περίφημα γκράφιτι, άλλα κακόγουστα και άλλα αριστουργηματικά.

«Οι δρόμοι έχουν τη δική τους ιστορία»

Αν υπάρχει μια λέξη που έρχεται στο μυαλό στο άκουσμα «Εξάρχεια» αυτή είναι: αμφισβήτηση. Κατά δικαίων και αδίκων ίσως, αλλά η ιστορία της περιοχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με εξεγέρσεις και αντίσταση.

Απαρχή της πολιτικής ιστορίας των Εξαρχείων είναι το μακρινό 1859, οπότε και εκδηλώθηκε φοιτητική εξέγερση ενάντια στην οικονομική πολιτική της βαυαρικής μοναρχίας. Τα «ψάθινα καπέλα» που φόρεσαν τότε οι φοιτητές εμφανίστηκαν σαν αντίδραση, καθώς τα πηλίκια που ήταν υποχρεωμένοι να φοράνε οι μαθητές ήταν ακριβά.

Στα Εξάρχεια, στην οδό Μαυρομιχάλη, έγινε και η πρώτη συνάντηση των ιδρυτών του ΕΑΜ, το 1941. Στα Δεκεμβριανά του 1944, η περιοχή βρισκόταν ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Συγκεκριμένα οι Ελασίτες ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτίρια ενώ οι κυβερνητικοί σε Χημείο και Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, πολλές από τις σκληρές μάχες που δόθηκαν στην Αθήνα, έγιναν μέσα στις πολυκατοικίες που οχυρώνονταν οι αριστεροί. Σε μία από αυτές που χτυπήθηκε από βρετανικό τανκ, στη συμβολή των οδών Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου, παραμορφώθηκε το πρόσωπο του θρυλικού συνθέτη Γιάννη Ξενάκη, ο οποίος έχασε το αριστερό του μάτι.

Τα «πύρινα» χρόνια της μεταπολίτευσης

Μετά την επταετία της χούντας των συνταγματαρχών, τα Εξάρχεια άρχισαν σιγά σιγά να χτίζουν τον σύγχρονό τους «μύθο». Το Πολυτεχνείο του 1973 έχει διαμορφώσει συνειδήσεις και αποτελεί ορόσημο για τις μεταπολιτευτικές γενιές νέων. Ευρισκόμενο λίγο παρακάτω από την πλατεία Εξαρχείων, μέσα στις οδούς Πατησίων, Στουρνάρη, Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας, θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς για τη δημιουργία των νέων αφηγήσεων αντίστασης ενάντια στα κακώς κείμενα.

Οι φυλές της Αριστεράς με τις συγκρούσεις τους, τα νεολαιίστικα κινήματα, οι εναλλακτικοί και λίγο πιο «φλου» νέοι της εποχής και οι φοιτητές γεμίζουν τους στενούς δρόμους της γειτονιάς και βρίσκουν καταφύγιο στα σπίτια της.

Οι αφορμές πολλές: φοιτητικές καταλήψεις ενάντια στον νόμο 815, καταλήψεις στέγης αναρχικών, underground μουσική, πανκ που γεννήθηκε στην Πλάκα και πολιτικοποιήθηκε στα Εξάρχεια, συγκρούσεις με την αστυνομία. Και ναρκωτικά. Όλα αυτά κορυφώνονται τη δεκαετία του ’80.

«Οι ουσίες είχαν πλακώσει από τον χειμώνα του ’76, μόλις σχηματίστηκε η πρώτη παρέα εδώ, εμφανίστηκαν και τα ναρκωτικά και μάλιστα τα βαριά. Πιάσανε κορόιδα τα πιτσιρίκια, που ήμασταν εμείς τότε», λέει χαρακτηριστικά ένας από τους παλιούς θαμώνες της περιοχής.

Μέσα σε όλα αυτά η «Αγία Τριάδα των Εξαρχείων», όπως την ονόμασε ο Λεωνίδας Χρηστάκης: Παύλος Σιδηρόπουλος, Νικόλας Άσιμος, Κατερίνα Γώγου. Ωραίοι σαν καταραμένοι, έζησαν γρήγορα, ελεύθερα, αντισυμβατικά και έφυγαν πρόωρα και άδοξα.

«Το κράτος των Εξαρχείων»

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 η πλατεία και οι δρόμοι των Εξαρχείων αποτέλεσαν συχνά πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα σε αναρχικούς, νεολαίους και φοιτητές από τη μία μεριά και αστυνομικούς από την άλλη. Στη μέση διεξαγόταν ο «πόλεμος των ναρκωτικών». «Οι μπάτσοι πουλάνε την ηρωίνη» επιμένουν οι αντιεξουσιαστές, που τον Νοέμβριο του 1987 συλλαμβάνουν εμπόρους ηρωίνης και γνωστοποιούν τα στοιχεία τους στην Ελληνική Αστυνομία.

Κάπου στα μέσα του ’80 ξεκίνησαν και οι λεγόμενες επιχειρήσεις «Αρετή».  Συλλήψεις, ξύλο, κλεφτοπόλεμος, ΜΑΤ στην πλατεία Εξαρχείων.

Είχαν όμως και οι αστυνομικοί έναν «σταρ» ανάμεσά τους: ο Νίκων Αρκουδέας ήταν ίσως ο πιο αναγνωρίσιμος αστυνομικός της μεταπολίτευσης. Οι αναρχικοί των Εξαρχείων με χιούμορ είχαν βγάλει το σύνθημα: «Αλλαγή δεν γίνεται χωρίς τον Αρκουδέα, αυτός δεν είναι μπάτσος, είναι μια ιδέα!».

Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ είχε ήδη διανύσει την πρώτη της περίοδο στην εξουσία και έπρεπε να βρει τρόπο να «εξημερώσει» την άγρια νεολαία. Ο τύπος κάνει λόγο για το «κράτος των Εξαρχείων». Νέος υπουργός Δημόσιας Τάξης ο στρατηγός Αντώνης Δροσογιάννης , πρώην αξιωματικός των ΛΟΚ στον εμφύλιο με τον εθνικό στρατό.

Το πλάνο δεν είχε όμως μόνο καταστολή. Στα τέλη Μαΐου 1985, ο τότε υπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ  Β. Κουλουμπής δίνει στη δημοσιότητα ένα σχέδιο «ανάπλασης» των Εξαρχείων και μετατροπής  της συνοικίας, στα πρότυπα του Θησείου και της Πλάκας: πεζοδρομήσεις, απομάκρυνση σουβλατζίδικων και μπαρ, ανάπτυξη ήπιας τουριστικής υποδομής, γκαλερί.

Ενώ ο Κουλουμπής ήταν έτοιμος να ανακοινώσει το πακέτο ανάπλασης, το ίδιο βράδυ έγινε επέμβαση των MAT στην πλατεία. Αυτό τελείωσε την όποια σκέψη για ανάπλαση.

Αυτή δεν ήταν και η μοναδική φορά που στο μυαλό των κυβερνώντων τα Εξάρχεια αποτέλεσαν πεδίο «ώριμο» για ανάπλαση και οικιστική ανάπτυξη. «Τα Εξάρχεια θα γίνουν σαν την Πλάκα» είχε αναφέρει στην Ελευθεροτυπία το 1993 ο τότε υφυπουργός ΠΕΧΩΔΕ Γιώργος Βουλγαράκης.

Οι δύο 15χρονοι με την κοινή μοίρα

Στις 17 Νοεμβρίου 1985 ύστερα από επίθεση με μολότοφ σε κλούβα της αστυνομίας στη Στουρνάρη και Πατησίων, ο αστυνομικός Αθανάσιος Μελίστας πυροβολεί πισώπλατα τον 15χρονο Μιχάλη Καλτεζά. Η συνέχεια διαδηλώσεις, επεισόδια, οδοφράγματα, με τον Τύπο να εστιάζει στις καταστροφές και τους νεαρούς να απαντούν: «Μιλάτε για βιτρίνες, μιλάμε για ζωές». Τον Ιανουάριο του 1990 ο Μελίστας αθωώνεται δευτεροβάθμια και εκατοντάδες νεαροί που αυτοχαρακτηρίζονται «ο ανθός της ελληνικής νεολαίας» καταλαμβάνουν για δώδεκα μέρες το Πολυτεχνείο.

«Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα» είχε πει ο Καρλ Μαρξ. Στις 6 Δεκεμβρίου 2008, ο 15χρονος Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος πυροβολείται θανάσιμα στην «καρδιά» των Εξαρχείων από τον ειδικό φρουρό Επαμεινώνδα Κορκονέα, πυροδοτώντας μία πρωτοφανή, μαζική, οργισμένη νεολαιίστικη εξέγερση που βρίσκει την ελληνική κοινωνία αμήχανη.

«Τι έχει μείνει απ’ τη φωτιά;»

Αυτά τα περίπου 900 στρέμματα που εκτείνονται από την οδό Ακαδημίας ως τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και από την Πατησίων ως την Ιπποκράτους, έχουν αναδειχθεί σε μείζον εθνικό και πολιτικό ζήτημα.

Σήμερα τα ΜΜΕ και μεγάλο μέρος του πολιτικού κόσμου ταυτίζουν τα Εξάρχεια με ένα άντρο ανομίας, ένα άβατο για τον πολύ κόσμο, για το οποίο η μόνη απάντηση είναι η επέμβαση της αστυνομίας και η εκκαθάριση.

Πρόσφατα περιστατικά με ληστείες, διακίνηση ναρκωτικών αλλά και το «φιάσκο» του Λιμενικού, όταν σε κυνηγητό υπόπτου από τον Πειραιά στη συμβολή των οδών Θεμιστοκλέους και Ερεσού, ομάδα 50 περίπου ατόμων επιτέθηκε σε άνδρες του Σώματος, παρουσία Εισαγγελέα, έχουν συμβάλει στην εμπέδωση της ανάγκης «να γίνει κάτι».

Μετανάστες έχουν συρρεύσει για να βρουν καταφύγιο με εγκαταλελειμμένα κτίρια να τους δίνουν στέγη και την περιοχή να παίρνει ένα νέο χρώμα, κάτι που δημιουργεί θετικές και αρνητικές αντιδράσεις στην ελληνική κοινωνία.

Οι πληγές της οικονομικής κρίσης έχουν αλλοιώσει τις «δόξες του παρελθόντος» και τα Εξάρχεια έχουν να ανταγωνιστούν πια πολλές άλλες περιοχές του κέντρου, που έχουν γίνει στέκια νεολαίων και φοιτητών, όπως τα Πετράλωνα και το Κουκάκι. Παραμένουν ωστόσο ιδανικός προορισμός για τουρίστες, που αναζητούν κάτι διαφορετικό, κάτι εναλλακτικό.

Επιχειρηματικά τα Εξάρχεια είναι ακόμη μία περιοχή που η διασκέδαση και η νυχτερινή ζωή μπορούν να αποφέρουν κέρδη, αλλά αυτό που φαίνεται να είναι το business plan του αύριο, είναι το Airbnb. Νεοκλασικά σπίτια αλλά και διαμερίσματα σε όχι τόσο καλή κατάσταση ανακαινίζονται για να αποτελέσουν πηγή εισοδημάτων για τους ιδιοκτήτες και απλησίαστα για τους ενοικιαστές.

Στα σχέδια οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής υπάρχει πάντα και ο φάκελος «Μετρό». Συγκεκριμένα στα πλάνα των κυβερνήσεων εδώ και κάποια χρόνια, η πλατεία σχεδιάζεται να φιλοξενήσει έναν από τους νέους σταθμούς νέας γραμμής του Μετρό, που σημαίνει ότι το σημείο θα παραμείνει κλειστό για κατασκευές για καιρό. Προς το παρόν, όπως και σε κάθε άλλη προσπάθεια ανάπλασης των Εξαρχείων, αυτά είναι σχέδια επί χάρτου.

Πέρα από τον «μύθο»

Στο δημοψήφισμα του 2015 για το πακέτο μέτρων από τους δανειστές, τα Εξάρχεια ψήφισαν κατά 57% υπέρ του «ΝΑΙ», κάτι που φαίνεται ότι δεν ταιριάζει με την ιστορία και την παράδοση της περιοχής. Στις βουλευτικές εκλογές της 7ης Ιουλίου κάποιοι έκλεψαν την κάλπη από σχολείο της οδού Κωλέττη. Ίσως αυτές είναι οι δύο πλευρές που συνθέτουν την εικόνα των Εξαρχείων.

Τα Εξάρχεια είναι για πολλούς ένας τόπος που έχουν ξοδέψει ώρες σε πολιτικές συζητήσεις ή έχουν διασκεδάσει στα ταβερνεία και τα rock μπαρ. Για άλλους είναι ατελείωτες βόλτες στους στενούς δρόμους, ανεβάσματα στον λόφο του Στρέφη από τα σκαλάκια της Μπενάκη και φωνές στην κερκίδα του «Αστέρα», της μόνης ομάδας που έχει πανηγυρίσει υποβιβασμό.

Πολύς κόσμος βέβαια έχει απλώς ακούσει για τα Εξάρχεια στις ειδήσεις, για μολότοφ από αναρχικούς ή για τη μαφία των ναρκωτικών.

Σε κάθε περίπτωση τα Εξάρχεια είναι ένας τόπος με αναμφίβολη ιστορικότητα και παράδοση και μια γειτονιά με έναν χαρακτήρα και ένα άρωμα που έχει μείνει στη διάρκεια του χρόνου.