Τι σημαίνει το να ξέρουμε να συγκρατούμαστε; Πώς περιγράφεται ο αυτοέλεγχος; Οι ειδικοί εξηγούν ότι είναι η ικανότητα να μπορούμε να ελέγχουμε τις σκέψεις μας, τα συναισθήματά μας, τις αντιδράσεις μας, τις συμπεριφορές μας σύμφωνα με τους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες, χωρίς όμως να φτάνουμε στο άλλο άκρο που είναι η υπερβολή και η ακαμψία. Ο αυτοέλεγχος πρέπει να περιγράφει μια ισορροπία στα όσα νιώθουμε, σκεφτόμαστε, πιστεύουμε και κάνουμε ή εκφράζουμε τελικά. Πρόκειται για τη χρυσή τομή ανάμεσα στον υπέρμετρο αυθορμητισμό και στα άκρα, που δεν είναι άλλα από την υπερβολική κοινωνική και ηθική πίεση.
Γεννιόμαστε ή μαθαίνουμε να συγκρατούμαστε;
Το κατά πόσο έχουμε αυτοέλεγχο ή όχι, όπως και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, έχει να κάνει με την έμφυτη τάση που πιθανώς έχουμε να μπορούμε ή να μην μπορούμε να αντισταθούμε στις παρορμήσεις μας και η οποία ταυτόχρονα καλλιεργήθηκε ή όχι από το περιβάλλον μας στην παιδική μας ηλικία. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι κανόνες της κάθε οικογένειας αλλά και το παράδειγμα των γονιών συμβάλλουν ή αποτρέπουν τα παιδιά στο να ενδυναμώσουν κάποιο χαρακτηριστικό. Από ό,τι φαίνεται μάλιστα, το παράδειγμα των γονιών είναι πιο σημαντικό από τους κανόνες της οικογένειας ώστε τα παιδιά να υιοθετήσουν ή όχι κάποιες συμπεριφορές. Αυτό γίνεται και με τον αυτοέλεγχο. Τα παιδιά παρατηρούν τους γονείς πώς ασκούν ή όχι τον αυτοέλεγχό τους όταν θέλουν για παράδειγμα να επιμείνουν σε μια προσπάθεια, να κάνουν μια δίαιτα ή οτιδήποτε άλλο ενέχει την προσπάθεια ελέγχου του «αυθορμητισμού». Ετσι είναι καθοριστικό τόσο οι γονείς όσο και τα υπόλοιπα τυχόν σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος να αποτελούν θετικά σχετικά παραδείγματα για τα παιδιά και παράλληλα, φυσικά, να θέτουν κανόνες που βοηθούν το παιδί να συγκρατείται και να ελέγχει τις παρορμήσεις του.
Πώς θα μάθουμε τα παιδιά να έχουν αυτοέλεγχο;
Εκτός από το παράδειγμα και τους κανόνες που θέτουμε στην οικογένεια, για τα παιδιά έχει σημασία να τους εξηγούμε επιπλέον τι συμβαίνει. Για παράδειγμα, πώς νιώθουμε και πώς επιλέγουμε να αντιδράσουμε. Ειδικά τα μικρά παιδιά δεν αντιλαμβάνονται πάντα τι νιώθουν οι άλλοι γύρω τους και έτσι είναι σκόπιμο να τους το λέμε και να το περιγράφουμε. Για παράδειγμα, εξηγούμε τι συνέβη σε έναν καβγά: Θύμωσα που μου μίλησε απότομα ο μπαμπάς σου αλλά δεν εκρήγνυμαι. Επιλέγω να συγκρατηθώ και του μιλάω με ηρεμία για να του πω τι με πείραξε στη συμπεριφορά του και να λύσουμε τη διαφωνία μας. Αυτό που θα πρέπει να προσέξουμε θα είναι να μην υπερβάλλουμε ούτε στους κανόνες ούτε σε αυτά που επεξηγούμε ούτε στον αυτοέλεγχο που δείχνουμε οι ίδιοι. Αν βομβαρδίζουμε τα παιδιά με πληροφορίες και παραδείγματα, σταματούν να ακούνε, να παρατηρούν και να μαθαίνουν. Επιπλέον, αν δεν κρατήσουμε ένα μέτρο και μια ισορροπία, κινδυνεύουμε να φτάσουμε στην εμμονή και στον καταναγκασμό χάνοντας και τον αυθορμητισμό μας, που ειδικά στα παιδιά είναι βασικό και πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό.
Τι μπορεί να κάνει ένας ενήλικος;
Το πρώτο και σημαντικό βήμα για να βελτιώσουμε τον αυτοέλεγχό μας είναι το να συνειδητοποιήσουμε το πρόβλημά μας. Συνήθως η συνειδητοποίηση ξεκινά από τις συνέπειες και τις δυσκολίες που μας προκύπτουν εξαιτίας του εν λόγω χαρακτηριστικού. Για παράδειγμα, ότι τσακωνόμαστε στον δρόμο με τους άλλους οδηγούς, ότι δεν μπορούμε να κόψουμε τα γλυκά για να χάσουμε βάρος, ότι δεν σκεφτόμαστε τις οικονομικές μας δυσκολίες και συνεχίζουμε να ξοδεύουμε χρήματα κ.ά. Ετσι καταλαβαίνουμε ότι δυσκολευόμαστε να κυριαρχήσουμε στις παρορμήσεις μας. Στη συνέχεια θα πρέπει να αποφασίσουμε και να δεσμευτούμε, στον εαυτό μας πρώτα, ότι θα προβούμε σε κάποιες αλλαγές. Πώς θα τα καταφέρουμε; Πρόκειται σίγουρα για μια δύσκολη διαδικασία. Χρειάζεται να αναγνωρίσουμε τι νιώθουμε, τι σκεφτόμαστε, τι βιώνουμε και να προσπαθήσουμε να περιοριστούμε και να εστιάσουμε σε αυτό που είναι χρήσιμο και σκόπιμο (προσωπικά, κοινωνικά, ηθικά) να κάνουμε τη δεδομένη στιγμή. Θα μας βοηθήσει να παρατηρήσουμε τι μας συμβαίνει, πώς δρούμε και αντιδρούμε, τι έχουμε μάθει από την οικογένειά μας, από την παιδική μας ηλικία. Σκόπιμο είναι να καταγράψουμε τους τομείς στους οποίους δεν μπορούμε να δείξουμε αυτοέλεγχο και να ξεκινήσουμε από εκείνους που είναι πιο απλοί και είναι πιο εύκολο για εμάς να καταφέρουμε να συγκρατηθούμε. Οι μικροί και ρεαλιστικοί στόχοι, καθώς και η επιβράβευση στον εαυτό μας κάθε φορά που καταφέρνουμε έστω κάτι λίγο θα μας βοηθήσουν. Ουσιαστικά καλούμαστε να πάρουμε μιαν απόφαση: Αν θα ακολουθήσουμε την παρόρμηση που θα μας οδηγήσει στη συγκεκριμένη αντίδραση ή θα ελέγχουμε τη συμπεριφορά μας σκεπτόμενοι τα οφέλη που θα έχουμε αν συγκρατηθούμε.
Η πολλή αυτοσυγκράτηση βλάπτει;
Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι υπερβολικά συγκρατημένοι. Οι ειδικοί εξηγούν ότι οι άνθρωποι αυτοί μεγάλωσαν κατά πάσα πιθανότητα σε μια οικογένεια με αυστηρούς κανόνες και παράλληλα γονείς που επεδείκνυαν μεγάλη αυτοσυγκράτηση. Βέβαια, μερικές φορές συναντάμε ανθρώπους με πολύ αυστηρή αυτοσυγκράτηση που όμως έχουν μεγαλώσει σε μια χαοτική οικογένεια και – σύμφωνα με τους ψυχολόγους – για να αντιδράσουν σε αυτό το χάος αυτοπεριόρισαν πολύ τον εαυτό τους. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι είναι πολύ πιεσμένοι και συνήθως έχουν ανάγκη να γίνουν αποδεκτοί ακολουθώντας κατά γράμμα τους κανόνες και εκδηλώνοντας την πολιτικά ορθή συμπεριφορά σε όλους τους τομείς. Μοιάζουν να είναι φοβισμένοι να εκφράσουν τον εαυτό τους και το συναίσθημά τους. Αυτό όμως είναι επικίνδυνο, γιατί οι άνθρωποι αυτοί μπορεί, εξαιτίας της πολλής καταπίεσης, να οδηγηθούν κάποια στιγμή σε ένα αντιδραστικό ξέσπασμα.
Ευχαριστούμε για τη συνεργασία τη δρα Ναταλία Κουτρούλη, MSc, ψυχολόγο υγείας, με εκπαίδευση στη γνωσιακή ψυχοθεραπεία και στη συμβουλευτική, διευθύντρια στο Κέντρο Εφαρμοσμένης Ψυχοθεραπείας και Συμβουλευτικής.
